BÀI LÀM
Nghệ thuật văn chương là nghệ thuật sử dụng ngôn từ. Tìm hiểu, khám phá và sáng tạo không ngừng để mỗi dòng, mỗi chữ viết ra đều được chắt lọc tinh tế, độc đáo đủ sức thuyết phục lòng người và lắng đọng lại với thời gian, cuộc sống. Nhà văn Nguyễn Tuân khẳng định với những người viết văn trẻ
"ở đâu có lao động thì ở đó có sáng tạo ra ngôn ngữ. Văn không linh hoạt gọi là văn cứng đơ thấp khớp”
Văn chương là tiếng nói của tâm hồn - dù ở bất cứ hoàn cảnh nào, văn chương cũng muốn đem cái đẹp vào cuộc sống. Thế giới bao la với muôn nghìn sự kiện luôn sôi động, văn học là tấm gương phản ánh hiện thực cuộc sống nhưng là sự phản ánh có chọn lọc. Thế giới khách quan đưực nhìn qua thế giới chủ quan của tác giả, hiện thực sinh động được khái quát cụ thể, độc đáo trong tác phẩm văn chương. Nhà văn chân chính làm con ong miệt mài đi hút nhụy hoa, sương đêm lắng đọng để làm nên mật ngọt cho đời, và ngôn ngữ là phương diện thiết yếu giúp nhà văn sản sinh ra hương mật văn chương. Bông hoa kia, dù ngọt ngào hương sắc đến đâu, giọt sương đêm dù tinh sạch hơn cả khí trời, vẫn là vô dụng nếu chú ong không thể tạo mật thơm lành. Văn chương bắt nguồn từ lao động và qua lao động, con người sáng tạo ra ngôn ngữ. Con người dùng ngôn ngữ để giao tiếp, qua cách nói, viết thư, trao đổi. Nhưng cuộc sống vốn vận động và phát triển không ngừng, không chỉ dừng lại ở mức độ giao tiếp ấy, ngôn ngữ được sử dụng đa dạng hơn, mang tính thẩm mĩ cao hơn, đó là ngôn ngữ văn chương. Tiếng nói tình cảm của con người mang nhiều sắc thái, cung bậc khác nhau, ngôn ngữ cũng biến hoá kì diệu khôn lường để đáp ứng nhu cầu bày tỏ ấy. Từ thủa xa xưa, khi chưa có chữ viết, dân gian ta sáng tạo nên dòng văn chương truyền miệng, và từ đó đến nay, những tác phẩm dân gian vẫn tồn lại. Thế mới biết sức sống của ngôn ngữ mãnh liệt đến nhường nào ! Lao động giúp con người tồn tại và lao động giúp con người sáng tạo ra ngôn ngữ để giao tiếp, bày tỏ cảm xúc. Những ngôn ngữ từ thủa mới khai sinh chỉ là một thứ tiếng nói thô sơ. Văn chương là một loại hình nghệ thuật ra đời giúp con người tìm đến với nhau. Nhà văn qua tác phẩm bày tỏ tâm tư, ước vọng với cuộc đời và con người trong xã hội.
Ngôn ngữ của cuộc đời thường là một loại quặng con lẫn tạp chất. Nhà văn làm công việc của người tinh nguyện loại bỏ những chất thải để kết đúc lại thứ kim loại hoàn hảo hơn, đủ sức lóng lánh phản chiếu tâm hồn. Nhà văn Nguyễn Du là đứa con máu thịt của dân tộc Việt Nam, tác giả sinh ra, lớn lên trong lòng Tiếng Việt, ấp ủ, nuôi dưỡng “nỗi đau đời” để tạo nên tác phẩm “Truyện Kiều” bất diệt. Tác phẩm cũng là ngôn ngữ của nhân dân, thứ ngôn ngữ mà chúng ta kiểu và cảm thông sâu sắc. Đã mây thế kỉ trôi qua, “Truyện Kiều” vẫn được dánh giá là một viên ngọc toàn bích về nghệ thuật, không một vết xước, không chút bụi mờ ? Phải chăng Nguyền Du đã làm công việc gạn lọc ngôn ngữ đời -hường, tinh luyện, nâng niu từng chữ, từng câu để tạo nên vẻ đẹp tuyệt điệu đó. Nhưng dù có gạn lọc đến đâu, có đãi cát tìm vàng đi chăng nữa thì vốn liếng ấy cũng là ít ỏi so với một tác phẩm vĩ đại, cái tài, cái khổ luyện của Tố Như lào ở chỗ tác giả “không chỉ học tập ngôn ngữ của nhân dân mà còn là người phát triển ra ngôn ngữ có sáng tạo”. Quả thật, nếu không làm được công việc đó, "Truyện Kiều” sẽ không được truyền tụng và hấp dẫn đến tận hôm nay, những năm cuối của thế kỉ XX. Hai trăm năm, Truyện Kiều vẫn khiến muôn thế hệ phải nhỏ từng giọt lệ xuống thương nàng Kiều. Ngôn ngữ Truyện Kiều đầy sức lay động, thuyết phục đến mức không thể nào thay thế được nữa. Nguyễn Du đã sử dụng và phát triển, sáng tạo ngôn ngữ có sức sống lâu bền nhất, hoàn hảo nhất. Từ một câu thơ chữ Hán của Thôi Hiệu, Nguyễn Du chuyển sang chữ Nôm đã trở nên đậm đà, gần gũi với dân tộc:
Nhân diện bất tri hù xứ khứ
Đào hoa y cựu tiếu đông phong.
(Thôi Hiệu)
Trước sau nào thấy bóng người
Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông.
(Nguyễn Du)
Câu thơ chữ Hán là tâm trạng của Thôi Hiệu irước cảnh cũ nhớ người mi vào tay Tố Nhưbỗng bồi hồi, xao xuyến tâm trạng chàng Kim nhớ thương người yêu. Tài năng của nhà thơ không chỉ là sự phát hiện sáng tạo ra cái mới mà còn là cách sử dụng tài tình, biến cái cũ thành cái mới mang sắc thái nhuần nhị hơn hiểu cảm hơn. Nhưng học tập không có nghĩa là “ăn bám vào ngôn ngữ của người khác”. Cuộc sống, tình cảm của con người vốn phong phú, đa dạng, đi hỏi phải có nhiều cách biểu hiện khác nhau. Ngôn ngữ văn chương là tiếng nóí riêng của mỗi nhà văn về cuộc đời - nó phải chinh phục người đọc. Cùng một sự việc nhưng ở mỗi góc độ sẽ có cách nhìn khác nhau. Văn chương nếu chỉ là lập lại thì sẽ không tồn tại được lâu dài. Nhà văn phải sông cuộc sống với nhân dân, chia sẻ niềm vui, ước vọng với họ thì mới nói lên được tiếng nói của nhân dân. Cuộc đời là trường học của những nhà văn tâm huyết, cuộc đời sẽ giúp nhân văn tích luỹ được vốn sống, ngôn ngữ phong phú. Tư tưởng dù có vĩ đại bao nhiêu mà nghèo nàn biểu hiện thì cũng trở nên vô ích. Nội dung phải phù hợp với hình thức. Hai yếu tố thống nhất sẽ làm nên một tác phẩm hoàn chỉnh, cũng như tư tưởng lớn được diễn đạt với một vốn ngôn ngữ đa dạng, hình thức thích hợp. Cùng một giọt nước mắt của nàng Kiều nhưng mỗi lần Kiều khóc, Tố Như lại có một cách diễn đạt khác nhau. Và cứ thế, từ đầu đến cuối tác phẩm, người đọc bị cuốn hút, say mê, bị dằn vặt bởi nổi đau nàng Kiều; mà mỗi lần đau mỗi lần cay đắng khác nhau, muôn hình muôn vẻ, phức tạp như chính cuộc sống thực. Cũng là niềm cô đơn làm Kiều trăn trở, day dứt thâu đêm, nhưng trong mỗi hoàn cảnh, sự cô quạnh đó nhuốm sắc thái thật riêng:
Một mình mình biết một mình mình hay
Câu thơ tám chữ với bốn lần lặp lại chữ “mình” sao chua xót, bẽ bàng đến thế ! Ngôn ngữ trong tay Nguyễn Du biến hoá diệu kì như vẻ đẹp tiếng Việi thâu tóm dưới đầu ngọn bút.
Nỗi riêng riêng chạnh tấc riêng một mình.
Với những chữ “riêng” lập lại đến đôi ba lần. Tố Như làm người đọc phải giật mình đến thảng thốt vì thương cho phận nàng Kiều. Ngôn ngữ trong đoạn trường tân thanh chẳng những giàu mà lại đẹp đến mức diệu kì. Nếu Nguyễn Du không tích luỹ được cho mình một “ đội quân từ ngữ” hoàn chỉnh đến thế thì truyện Kiều rất dễ làm người đọc nhàm chán biết bao. “ Giàu ngôn ngữ thì vẫn sẽ hay” nhưng ucó vốn mà không biết sử dụng thì chỉ như nhà giàu giữ của” Ngôn ngữ của cuộc đời thường vào tác phẩm phải là những dòng ngôn ngữ văn chương giàu tinh cảm, giàu sức biểu hiện. Có những từ là “nhãn tự” của thơ thì mới có những khổ thơ, bài thơ xuất thần, độc đáo. Nhà văn làm công việc chọn lựa ngôn từ sao cho từ nào đắc ý nhất, đúng chỗ của nó nhất. Khi miêu tả Thuý Kiều với đôi ba nét, Nguyễn Du đã báo trước sô phận của nàng.
Làn thu thuỷ, nét xuân sơn
Advertisements (Quảng cáo)
Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh
Những sinh vật vô tri làm sao có thể “ghen”, “hờn” trước nhan sắc con người. Hay phải chăng định mệnh trớ trêu đã để mắt tới người con gái tài sắc vẹn toàn ấy. Chỉ dùng một hai chữ thôi nhưng đủ sức diễn tả, dự báo cả cuộc đời nhân vật, thế chẳng là tài tình lắm sao!
Bất tri tam bách dư niên hậu
Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như.
(Độc Tiểu Thanh Kì)
Tiếng “khấp” của người văn hào vĩ đại Việt Nam vẫn vang vọng hằng bao thế kỷ, đi giữa lòng người để nói về nỗi đau đời chất chứa trong tim. Nhà văn không sử dụng tiếng “khốc” mà lại là tiến "khấp” : tiếng nức nở trong tâm hồn, mặn xót, tái tê, nước mắt chảy ngược vào hồn nên ngàn năm còn thương, còn xót. Tố Như để lại cho đời sau một di sản tinh thần đồ sộ và phong phú, đọc văn của ông ta không thể lơi là khi sử dụng tiếng Việt. Ngôn ngữ làm nên văn chương và văn chương có sức mạnh xây dựng hay tàn phá. Phải trân trọng và biết sử dụng ngôn ngữ thì mới có thể sáng tác nên những tác phẩm hay, độc đáo.
Văn chương là tâm gương phản ánh cuộc sống nhưng không có nghĩa là bê nguyên cuộc sống vào tác phẩm, mà văn chương là tái hiện và tái tạo cuộc sống.
Nhà văn phải nói lên khát vọng của nhân dân, dự báo mọi điều đang đến và sẽ đến trong tương lai. Do đó, văn chương là loại hình nghệ thuật tuyệt vời nhất, đậm đà tình cảm nhất. Muốn văn chương thật gần gũi với quần chúng, nhà văn phải nói lên được khát vọng của họ với cuộc đời, sao cho mỗi tác phẩm đều đem đến cái đẹp cho cuộc đời. “Văn phải linh hoạt. Văn không linh hoạt gọi là văn cứng đơ thấp khớp”. Sự linh hoạt của văn chương tức là sự linh hoạt của nhà văn khi lao động, sáng tạo nghệ thuật, sao cho mỗi hình tượng nghệ thuật đều có sức trường tồn với thời gian.
Nếu là bê nguyên cuộc đời vào tác phẩm thì chẳng có gì đáng nói, mà nói phải là “người lạ mà quen biết” như Biêlinski đã từng nói. Nhà văn, nhà cảm nhận cuộc sống theo cách riêng của mình, đôi khi điều đó trải với quy luật nhưng lại phù hợp vđi tâm hồn người, nó được bạn đọc chấp nhận:
Ngoài thềm rơi cái là đa
Tiếng rơi rất mỏng như là rơi nghiêng.
(Trần Đăng Khoa)
Với cảm nhận độc đáo của mình, Trần Đăng Khoa đã táo hạo nghe âm thanh (thính giác) bằng đôi mắt (thị giác). “Tiếng rơi rất mỏng” như vết cắn hết nhẹ nhàng của chiếc lá phiến diện “rơi nghiêng”: đêm sau chiến tranh không gian lại yên tĩnh đến thế ư ? Cách diễn đạt, sử dụng ngôn từ mới mẻ của mình đã làm nên một hiện tượng ngôn ngữ thật đep.
Ngôn ngữ trong văn chương đa dạng, phức tạp như chính cuộc sống hằng ngày. Qua bàn tay tôi luyện của nhà văn, ngôn ngữ ấy làm nên sự phong phú của văn chương. Phương tiện diễn đạt quyết định cách thành hình của tác phẩm nhà văn phải rèn luyện, học hỏi không ngừng để ngôn ngữ trở thành công cụ hỗ trợ đắc lực và sắc bén trong tay mình. Lời khẳng định của Nguyễn Tuân là một lời khuyên đáng quý cho những người bước vào ngưỡng cửa viết văn và cả cho những ai yêu thích sự sáng tạo văn chương. Nhưng điều đó không có nghĩa là rơi vào chủ nghĩa hình tượng, bỏ quên nội dung tư tưởng tác phẩm, mà một tác phẩm hay là sự sẽ kết hợp hoàn hảo giữa nội dung và hình thức nghệ thuật, sao cho đó là những bông hoa hương sắc vẹn toản. Và muốn nghiên cứu ngôn ngữ văn chương ta sẽ luôn nhớ đến lời khuyên của nhà vãn “Vang bóng một thời”
“Ở đâu có lao động thì ở đó có sáng tạo ra ngôn ngữ... ”
Nguyễn Thị Bích Ngọc
PTTH Lý Tự Trọng, Cần Thơ