Advertisements (Quảng cáo)
BÀI LÀM
Văn học nghệ thuật luôn luôn có thiên chức cao cả là hướng về con người, phuc vụ con người. Vì thế, mỗi nhà văn khi cầm bút đều phải có ý thức xem mình sẽ và đang viết cho ai, viết cái gì, viết như thế nào. Bên cạnh đó, họ còn phải sáng tạo một cách có nghệ thuật. Nhưng nghệ thuật là gì? Phải chăng “Nói nghệ thuật tức là nói đến sự cao cả qua tâm hồn. Đẹp tức là một cái gì cao cả. Đã nói đẹp là nói cao cả. Có khi nhà văn miêu tả một cái nhìn rất xấu, một tội ác, một tên giết người, nhưng cách nhìn, cách miêu tả phải cao cả.
(Nguyễn Đình Thi, Câu chuyện xung quanh việc súng túc nghệ thuật. Nghiên cứu nghệ thuật số 1/1982)
Ý kiến trên của Nguyễn Đình Thi đáng được chúng ta ghi nhận “Nói đến nghệ thuật tức là nói đến sự cao cả của tâm hồn”. Nghệ thuật là cách cảm, cách nghĩ, cách viết có dụng ý của nhà văn. Làm văn đồng thời với việc làm nghệ thuật và phải “nói đến sự cao cả của tâm hồn” Đối tượng của văn học là con người, vậy văn học chân chính trước hết hãy hướng tới con người. Hướng như thế nào? Điều này càng đáng bàn hơn. Nguyễn Đình Thi nói đến “sự cao cả của tâm hồn”. Nói đến sự cao cả của tâm hồn là đề cập đến những gì tinh tuý và Người nhất trong mỗi con người. Cũng có nghĩa là ta hiểu cái đẹp. “Đẹp tức là một cái gì cao cả.Đã nói đẹp là nói cao cả Cái đẹp đồng nhất cái cao cả. Và ta hiểu một cách sơ lược nhất rằng cái đẹp ắt không phải là cái xấu , cái đẹp là cái hoàn thiện, là nét dáng đáng yêu, đáng tôn thờ. tức là “cao cả”. Tuy vậy ta không nên hiểu cái đẹp, cái cao cả một cách thuần tuý, phải biết một cách thâu đáo rằng: “Có khi nhà văn miêu tả một cái nhìn rất xấu , một tội ác, một tên giết người, nhưng cách nhìn, cách miêu tả phải cao cả ” Thế đây, nhà văn có thể tả cái xấu, cái tồi tệ và cái đáng ghê sợ, như một tên giết người chẳng hạn, nhưng cái quan trọng hơn hết vẫn là “cách nhìn, cách miêu tả phải cao cả”.
Trong nền văn học chúng ta, một trong những con người suối đời phấn đấu không mệt mỏi cho nghệ thuật là Nam Cao. Xuyên suốt các tác phẩm của Nam Cao là nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật một cách tài tình sắc sảo. Những truyện ngắn trước Cách mạng của ông phần lớn đi sâu vào đời sống tâm linh của lớp người nghèo khổ, nhiều bi kịch. Đó là những đứa trẻ thơ. những người nông dân và những tri thức tiểu tư sản luôn bị cái đói cái rét và bệnh tật dày vò, níu kéo. Ta không quên được hình ảnh cái Tí trong truyện Một đám cưới (Nam Cao) tần tảo sớm hôm giúp bố mẹ và các em, nó đã khó khi buộc phải đi lấy chồng để bớt một miếng ăn cho gia đình. Lòng thương cha, thương các em của cái Tí không thể diễn tả bằng lời, chỉ lẳng lặng qua dòng nước mắt chua chát tủi hờn lặn vào trong. Điều đáng quý ở đây là Nam Cao không coi đó là giọt nước mắt chua chát tủi hờn tận vào trong. Điều dáng quý ở đây là Nam Cao không coi đó là giọt nước mắt trẻ con. Hơn ai hết nhà văn đã hạ bút viết một câu bất hủ “Người chỉ xấu xa hư hỏng trước đôi mắt ráo hoảnh của phường ích kỉ. Và nước mắt là miếng kính biến hình vũ trụ”. (Nước mắt). Nhiều khi ngòi bút sắc nhọn có vẻ rất lạnh lùng của Nam Cao khơi đến tận nguồn lạch của hồn người, cho bạn đọc thấy một bi kịch tinh thần dai dẳng của văn sĩ Hộ (trong Đời Thừa), một khát vọng hoàn lương của Chí Phèo (Chỉ Phèo) và một sự chờ đợi mong nhớ con khắc khoải của Lão Hạc (Lão Hạc). Mỗi nhân vật trong truyện ngắn của Nam Cao đều ẩn chứa một thế giới tâm hồn riêng tư không lẫn với bất cứ một ai. Chính nhà văn đã tìm ra nét đep trong mỗi con người bằng cách “ca ngợi lòng thương, tình bác ái, sự công bình” (Đời thừa) qua nghệ thuật miêu tả tâm lí có một không hai.
Hãy biết hướng tới sự cao cả của tâm hồn qua phong cách nghệ thuật độc đáo của mình, điều mà Nguyễn Đình Thi đặt ra mãi mãi mới mẻ và thiết thực đối với văn học nói chung và với mỗi nhà văn nói riêng. Mỗi nét rung động trong đáy tâm hồn, một ánh nhìn, một nụ cười thánh thiện của con người sẽ được nghệ thuật làm cho bất tử. Cái cao cả không phải là cái sì trừu tượng, chung chung, càng không phải chỉ là thần thánh mà trước hết là ở tâm hồn con người. Con người cao cả, tức là con người đẹp, “Đẹp tức là một cái gì cao cả”. Đã nói đẹp là cái cao cả Lão Hạc là một con người đẹp vì thương con, hi sinh vì con : chị Sứ (Hòn Đất – Anh Đức) đẹp chỉ vì căm thù giặc Mĩ, thương yêu ba má, chồng con. Đẹp là cảm nhận về một sự hướng thiện về cả hình thể lẫn tính cách. Vậy con người đẹp cũng là con người cao cả. Mục đích cuối cùng của nghệ thuật là xây dựng con người cao cả. Bằng nghệ thuật xây dưng nhân vật điển hình. Ngô Tât Tố đã tạo nên bức “chân dung sừng sững” là chị Dậu. Chị Dậu trong cuốn Tắt đèn. tiêu biểu cho người phụ nữ Việi Nam với đầy đủ tính cách như đảm đang, mạnh khoẻ, dũng cảm, yêu thương chồng con. Chị đau đớn khi chồng bị đánh đập, xót xa khi đem con đi bán, chị phải bước vội để con Tí không thây lòng chị đang thổn thức. Trong văn học có những chân dung nghệ thuật điển hình mà ta không thể quên như Chí Phèo, chị Dậu, Giăng Văn Giăng … mà mỗi nhà văn bằng tâm huyết và tài năng của mình đã lượm nhặt từng mảnh đời, từng số phận, từng suy nghĩ của người đời để lắp ghép một cách có hệ thống, có khoa học. Ta có thể tìm ra một khái vọng lương thiện của người lao động trong Chí Phèo, một người đàn bà đảm đang trong Chị Dậu.
Miêu tả cái đẹp, cái thiện trong mỗi con người lức là miêu tả cái cao cả của con người đó. Văn học Việt Nam xưa và nay luôn hướng về truyền thống nhân đạo để khai thác, miêu tả. Chính vì lẽ đó, những tác phẩm nhân đạo đều là những tác phẩm chân chính. Đáng quý hơn nữa là tác phẩm đó, nhân vật đó sẽ trỏ nên cao cả dưới một hình thức tư duy nghệ thuật độc đáo.
Nhưng không có nghĩa là cứ tả cái đẹp mới là nói đến cái cao cả. “Có khí nhà văn miêu tả một cái nhìn rất xấu, một tội ác, một tên giết người, nhưng cách nhìn, cách miêu lả phải cao cả”. Đại thi hào Nguyễn Du là Thuý Kiều tài sắc “mười phân vẹn mười” tức là tả cái cao cả, tức là hướng tới cái cao cả. Nhưng đồng thời Nguyễn Du cũng đi sâu vào việc tả những cái xấu xa thấp hèn của thế lực tàn bạo. Đó là việc lột trần bộ mặt xảo quyệt của Mã Giám Sinh hay tổng đốc Hồ Tôn Hiến , hoặc mụ Tú Bà chủ chứa lầu xanh… Nhưng không phải Nguyễn Du tả chỉ để tả, mà cái quan trọng hơn là cách nhìn, cách miêu tả cái đó phải cao cả. Không phài ngẫu nhiên Nguyễn Du lại tìm ra những từ ngữ giàu sức gợi như “nhờn nhợt”, “mặt sắt” để chỉ những tên buôn người, những kẻ bất nhân. Phải có một tấm lòng thương yêu trân trọng đến mức nào thì Nsuyễn Du mới hiểu ra rằng tất cả nỗi đau mà Kiều phải gánh chịu đều có nguồn gốc từ những kẻ bất nhân ấy. Khi miêu tả Thuý Kiều tài hoa, tiết hạnh và thuỷ chung, khi miêu tả bọn quan lại cùng thế lực đồng tiền, Nguyễn Du vẫn là một ông quan dưới triều đại phong kiến. Nhưng thi hào không đứng ở vị tri một ông quan mà đứng ở vị trí của những con người chịu nhiều đau khổ để phái hiện ra đâu là vẻ đẹp, đâu là cái tồi tệ trong hồn người.
Đôi mắt nhà văn không nên nhìn sự vật ở một chiều, tức là không nên chỉ nói đến cái đẹp. cái cao cả rồi cho rằng đã quá đủ. Nhà văn phải linh hoạt, biết quan sát, biết đứng ở mọi nơi mọi chốn để tìm ra bản chất sự vật. Nhà văn Nam Cao là người luôn có cách nhìn, cách miêu là sự vật cao cả nên mỗi nhân vật trong tác phẩm của ông đều là nhân vật đẹp. Trước khi đọc Chí Phèo người ta cho rằng Nam Cao đã thiên về chủ nghĩa tự nhiên khi tả Chí Phèo và Thị Nở. Nhưng hãy nhìn sâu vào bản chất của những nhân vật ấy xem. Từ lúc Chí ngất ngưỡng bước ra từ trong truyện với tư thế và lời chửi rủa của thằng say “không bao giờ tính” đến lúc Chí tự tử, ta không khỏi có ẩn tượng về một con “quỹ dữ làng Vũ Đại” Chí rạch mặt ăn vạ, hắn giết người (giết Bá Kiến) nhưng hắn là kẻ sát nhân lương thiện. Ta hãy bỏ qua bề nổi của ngôn từ để tìm hiểu cái cốt lõi trong đó. Hãy để ý tới siây phút chao đảo giữa người và thú của Chí trong đêm trăng, hãy chú ý tới ngòi bút sắc cạnh của Nam Cao khi tả sự mâu thuẫn trong hồn Chí và hãy để ý tới sự miêu tả đầy cảm tình, đầy nhân hậu. khi nhà văn miêu tả cảnh Chí Phèo tỉnh trong buổi sáng đẹp trời, ta sẽ thấy rằng Chí đẹp biết bao nhiêu.
Vẻ đẹp của con người đâu phải chỉ là hình thể. Một Thị Nở xâu xí là thế, thô kệch đến nỗi ma chê quỷ hờn cũng có những giây phút biệt “liếc mắt đưa tình” và chăm chút Chí trong khi hắn ốm.
Advertisements (Quảng cáo)
Một trong những nhà văn chuyên viết về cái xấu, tội ác thấp hèn là Vũ Trọng Phụng. Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của ông phong phú và phần lớn là những kẻ tồi tệ thấp hèn. Vậy điều gì đã làm nên sức sống lâu bền cho nó ? Phải chăng với sự rung động của con tim trước cảnh đời ngang trái, với con mắt nhìn đời đầy sâu sắc, nhà văn biết tìm ra những gì cần phải lên án, cần phải cười chê và rũ bỏ nó.
Nhà văn tả cái xấu, tàn bạo nhưng không bao giờ nhà văn đồng tình và thôi thúc cái đó phát triển. Có người tả một cách chân thực, có người tả bằng bút pháp trào phúng nhưng dường như toát lên qua mỗi tác phẩm đều là các tâm hồn hết mực có trách nhiệm trước cuộc đời. Là nhân văn chân chính, phải có tư tưởng chân chính và phong cách độc đáo, phải làm nghệ thuật vì con người.
Nhìn chung cái thiện, cái ác, cái cao cả, cái thấp hèn là những phạm trù mĩ học mà tác phẩm văn chương nào cũng phải có. Cái đẹp trong tâm hồn con người là cái cao cả và ngược lại, cái xấu trong văn chương cũng là cao cà nếu cái xấu đó được soi rọi dưới cách nhìn, cách miêu tả của nhà văn. Nghệ thuật văn chương có sức mạnh thật to lớn và đang được tôn thờ.
Có lẽ Nguyễn Đình Thi có lí khi ông nói rằng nghệ thuật nói đến cái đẹp và cái xấu đều là sự cao cả. Đôxtooiepxki đã nói “Cái đẹp cứu nhân thế” và Phabơrơ nổi “Những lời tử tế là điệu nhạc của thế gian”. Những câu nói bất hủ đó hoàn toàn không có mẫu thuẫn với ý kiến của Nguyễn Đình Thi. Ở Nguyễn Đình Thi, ông có cách nhìn toàn diện về nghệ thuật, xuất phát từ chỗ đứng của riêng mình. Một thời đại, mọi tác phẩm văn chương đều hướng tới sự cao cả của tâm hồn con người để từ đó tìm ra cái đẹp giúp con người sống hoàn thiện, tìm ra cái xấu để con người nhìn lại, tự sửa mình.
Nhà văn sáng tác nghệ thuật phải có ý kiến rõ ràng, phải hiểu thiên chức của văn học thì sẽ đạt tới sự cao cả của văn chương.
Cuộc sống vốn đa dạng phong phú mà văn chương là sự phản ánh cuộc sống đó một cách có nghệ thuật. Mỗi nhà vãn phải tả được cái xấu, cái đẹp trong tâm hồn con người, và cho dù miêu tả cái gì đi nữa, cách nhìn, cách miêu lả phải cao cà.
Lê Thị Hoa PTTH Lê Hồng Phong, Nam Định