I. TỪ ĐƠN VÀ TỪ PHỨC
1. Nhận diện từ ghép và từ láy đã cho
- Từ ghép: ngặt nghèo, giam giữ, bó buộc, tươi tốt, bọt bèo, cỏ cây, đưa đón, nhường nhịn, rơi rụng, mong muốn.
- Từ láy: nho nhỏ, gật gù, lạnh lùng, xa xôi, lấp lánh.
2. Các từ láy có sự “giảm nghĩa” và “tăng nghĩa”
- Từ láy có sự “giảm nghĩa”: trăng trắng, đèm đẹp, nho nhỏ, lành lạnh, xôm xốp...
- Từ láy có sự “tăng nghĩa”: sạch sành sanh, sát sàn sạt, nhấp nhô.
3. Thay các từ dùng sai
a) Thay những cây bàng từ láy cây cối. Những cây là một sự kết hợp sai ngữ pháp; còn cây cối chỉ cây nói chung, khi muôn chỉ nhiều cây thì dùng cây cối, hoặc chỉ cần dùng từ cây.
- Mấy tháng trước cây cối trong vườn còn xanh tươi mà nay đã vàng lá.
a) Thay từ lạnh bằng từ ghép lạnh lùng hay lạnh nhạt. Nói “một cách lạnh” là sự kết hợp từ sai, sau từ cách thường kết hợp với những từ tiếng: một cách vui vẻ, một cách sinh động.
Chúng tôi ân hận vì đã đốì xử với họ một cách lạnh nhạt.
II. THÀNH NGỮ
1. Các thành ngữ, tục ngữ và giải thích các thành ngữ, tục ngữ
a) Gần mực thì đen, gần đàn thì sáng là tục ngữ.
Ý nghĩa: hoàn cảnh môi trường xã hội có ảnh hưởng quan trọng đến tính cách, đạo đức của con người.
b) Đánh trống bỏ dùi là thành ngữ.
Ý nghĩa: làm việc không đến nơi, đến chốn, bỏ dở công việc, vô trách nhiệm với việc đã đề ra.
c) Chó treo mèo đậy là tục ngữ.
Ý nghĩa: muốn giữ gìn thức ăn, với chó thì phải treo lên, với mèo phải đậy lại.
d) Được voi đòi tiên là thành ngữ.
Ý nghĩa: tham lam, được cái này lại muốn cái khác hơn.
e) Nước mắt cá sấu là thành ngữ.
Ý nghĩa: sự thông cảm, thương xót giả dối nhằm đánh lừa người
2. Tìm hai thành ngữ có yếu tố chỉ động vật, hai thành ngữ yếu tố chỉ thực vật
a) Thành ngữ có yếu tố chỉ động vật:
Advertisements (Quảng cáo)
- Mèo mả gà đồng: chỉ hạng người thiếu văn hóa, không thể giáo dục được nữa (như: mèo sống ở nghĩa địa, gà sông ở ngoài đồng không thể thuần hóa được).
- Chuột sa chĩnh gạo: chi sự may mắn gặp hoàn cảnh hoàn hảo, điều kiện sung sướng.
Học sinh có thể tìm thêm: chó cắn áo rách; chó chui gầm chạn; đầu voi đuôi chuột, chuột chạy cùng sào; như chó với mèo; lên voi xuống chó...
b) Thành ngữ có yếu tố chỉ thực vật:
- Cây nhà lá vườn: sản vật tự làm ra không phải mua bán ở nơi khác
- Im như thóc: im lặng, không nói lên một lời nào.
Học sinh có thể tìm thêm: tránh vỏ dưa, gặp vỏ dừa; cây cao bóng cả, bèo dạt mây trôi; cắn rơm cắn cỏ; dây cà ra dây muống; nói hành nói xáu, cây muốn lặng mà gió chẳng dừng...
3. Tìm hai dẫn chứng về việc sử dụng thành ngữ trong văn chương
- Chân trời góc bể bơ vơ.
(Nguyền Du - Truyện Kiều)
- Dù cho sông cạn đá mòn.
Còn non còn nước vẫn còn thề xưa.
(Tản Đà - Thề non nước)
III. NGHĨA CỦA TỪ
1. Chọn cách hiểu đúng
Chọn cách hiểu (a), không thế chọn cách hiếu (b), vì nghĩa của từ mẹ chỉ khác nghĩa của bố ở phần nghĩa người phụ nữ. Không thể chọn cách hiểu (c) vì trong hai câu này nghĩa của từ mẹ có thay đổi. Trông Mẹ em rất hiền, nghĩa của từ mẹ là nghĩa gốc, trong Thất bại là mẹ thành công nghĩa của từ mẹ là nghĩa chuyến. Không thể chọn (d) vì nghĩa của từ mẹ và nghĩa từ bà có phần chung là người phụ nữ.
2. Chọn cách giải thích đúng
Cách giải thích thứ hai: Độ lượng là rộng lượng, dễ thông cảm với người có sai lầm và dễ tha thứ là đúng. Vì cách giải thích này phù hợp với nguyên tắc giải nghĩa một từ chỉ đặc điểm, tính chất {độ lượng là tính từ). Còn cách giải thích thứ nhất vi phạm một nguyên tắc quan trọng khi giải nghĩa từ. Vì dùng một cụm từ chỉ thực thể “đức tính rộng lượng dễ thông cảm..” để giải thích cho một từ chỉ đặc điểm, tính chất
IV. TỪ NHIỀU NGHĨA VÀ HIỆN TƯỢNG CHUYỂN NGHĨA CỦA TỪ
Nỗi mình thêm tức nỗi nhà
Thềm hoa một bước lệ hoa mấy hàng!
Thềm hoa trong câu thơ được dùng theo nghĩa chuyển. Tuy nhiên không thể coi đây là hiện tượng chuyển nghĩa làm xuất hiện từ nhiều nghĩa. Vì nghĩa chuyển này của từ hoa chỉ có tính chất lâm thời, nó chưa làm thay đổi nghĩa của từ và chưa thể đưa vào từ điển.
V. TỪ ĐỔNG ÂM, PHÂN BIỆT HIỆN TƯỢNG TỪ NHlỂU NGHĨA VÀ TỪ ĐỔNG ÂM
Trong hai trường hợp thì (a) là hiện tượng nhiều nghĩa. Từ lá trong lá phổi có thể coi là hiện tượng chuyển nghĩa của từ lá trong “lá xa cành”.
Trường hợp (b) là hiện tượng đồng âm. Hai từ đường có vỏ âm thanh giống nhau nhưng nghĩa lại khác xa nhau. Đường trong đường ra trái không có một mối liên hệ nào về nghĩa với từ đường trong ngọt như đường.