KIẾN THỨC CƠ BẢN
I. VÀI NÉT VỀ THỂ LOẠI
- Truyện thơ là những truyện kể dài bằng thơ, có sự kết hợp giữa hai yếu tố tự sự và trữ tình, phản ánh số phận của ngưòi nghèo khổ và khát vọng về tình yêu tự do, hạnh phúc và công lí.
-Hai chủ đề thể hiện trong truyện thơ là nỗi xót thương của chàng đôi trai và niềm đau khổ của cô gái và khát vọng tự do yêu thương và hạnh phúc lứa lứa đôi.
- Nhân vật chính của truyện thơ là các chàng trai, cô gái, nạn nhân đau khổ của chế độ hôn nhân gả bán. Một số truyện tiêu biểu:
+ Út Lót - Hồ Liêu (Mường)
+ Cầm Đôi - Hiền Tom (Tày)
+ Chàng Lú - Nàng Ủa (Thái)
+ Nàng Nhàng Dợ - Chàng Chà Tăng (Mông)
- Cốt truyện thường truyện ba chặng:
+ Tình yêu tan vỡ đau khổ
+ Đôi trẻ yêu nhau tha thiết
+ Tìm cách thoát khỏi cảnh ngộ chết cùng nhau hoặc vượt khó khăn để trở về sống hạnh phúc.
Kết thúc truyện thơ thưòng bằng cái chết hoặc phải xa nhau vĩnh viễn của đôi bạn tình. Nó phản ánh cuộc sông ngột ngạt của thanh niên nam nữ các dân dân tộc, tố cáo xã hội, bộc lộ khát vọng tự do yêu đương. Một loại kết thúc khác là đôi bạn tình được chung sống hạnh phúc trắc trở, "Tiễn dặn người yêu” thuộc loại kết thúc này.
II. TRUYỆN THƠ TIỄN DẶN NGƯỜI YÊU (Xống chụ xôn xao)
Tiễn dặn người yêu”là tiếng nói chứa chan tình cảm nhân đạo, khát vọng đòi quyền sống cho con người. Đồng bào Thái rất yêu quý, say mê, coi "Tiễn dặn người yêu” là niềm tự hào của dân tộc.
1. Tóm tắt tác phẩm
Truyện có thể tóm tắt thành ba phần:
Tình yêu tan vỡ
Chàng trai, cô gái ra đời, cùng chơi với nhau từ ấu thơ. Lớn lên hai người càng quấn quýt và yêu nhau. Nhưng cha mẹ cô gái chê chàng trai nghèo, gả cô cho một người giàu có khi cô đang còn ở trên nương. Cô gái đau khổ nhưng bất lực. Chàng trai trước tình cảnh ấy quyết ra đi tìm sự giàu sang, ưóc hẹn trở về chuộc người yêu. Cô gái ở nhà chờ đợi hết cả thời gian rể trong, rể ngoài, đành phải theo người chồng mà cha mẹ cô đã ép buộc.
Lời tiễn dặn
Chàng trai trở về giữa lúc cô phải về nhà chồng. Chàng trai đành dặn cô gái hết lời hết lẽ. Tiễn cô về nhà chồng, anh ở lại một thời gian chứng kiến cảnh cô bị chồng đánh đập, hành hạ khổ sở. Anh chăm sóc cho cô và mong ước ngày sum họp.
Hạnh phúc đoàn tụ
Được vài năm cô bị nhà chồng đuổi về. Bố, mẹ cô lại bán đứt cho một nhà quan, cô đau khổ càng trở lên vụng về, ngang ngạnh. Nhà quan mang cô ra chợ bán. Cô gái ngày nào "ngón tay thon lá hành, đôi mắt đẹp dài như lá trầu xanh” mà nay tiều tụy chỉ đáng một bó lá dong. Người đổi cô là chàng trai xưa, không nhận ra cô, anh đã có gia đình nhà cao cửa rộng. Tủi phận cô mang đàn môi - một kỉ vật ngày nào ra thổi. Nhận ra cô gái, anh liền tiễn vợ về nhà chu đáo (người vợ này cũng lấy được chồng và hạnh phúc). Chàng trai và cô gái lấy nhau sống hạnh phúc đến trọn đời.
2. Đoạn trích
- Đoạn trích "Lời tiễn dặn” gồm 2 đoạn.
+ Đoạn một là lời tiễn dặn của chàng trai khi anh chạy theo cô, tiễn cô về nhà chồng "Quây gánh qua đồng ruộng” đến "khi góa bụa về già”
+ Đoạn hai còn lại thương cô bị đánh đập, anh càng khẳng định mối tình tha thiết, bền chặt của mình.
- Bằng lời tiễn dặn đoạn trích làm nổi bật tâm trạng xót thương của chàng trai nỗi đau khổ tuyệt vọng của cô gái. Đồng thòi khẳng định khát vọng hạnh phúc, tình yêu chung thủy của chàng trai với cô gái.
HƯỚNG DẪN TRẢ LỜI CÂU HỎI
1. Diễn biến tâm trạng của chàng trai trên đường tiễn người yêu về nhà chồng như thế nào? Hãy phân tích những câu thơ, những dẫn chứng thể hiện tâm trạng đó.
a. Khẳng định tấm lòng thủy chung của mình. Chàng trai nói vói cô gái:
"Xin hãy cho anh kề vóc mảnh
Quấn quanh vai ủ lấy hương người
Cho mai sau lửa xác đượm hơi
Một lát bên em thay lời tiễn dặn!”.
Người Thái có tục hỏa táng. Khi thiêu xác, họ đốt theo cái áo, cái khăn hoặc mấy sợi tóc của ngưòi thân yêu nhất để hơi của người thân khiến họ không cô đơn, xác sẽ cháy đượm, hồn siêu thoát. Chàng trai mượn hương ngưòi yêu từ lúc này vì suốt đời anh không còn ai yèu thương hơn để lúc chết, xác nhờ có hương của người yêu mà cháy đượm. Chàng trai khẳng định tấm lòng thủy chung của mình, tình yêu của mình.
b. Động viên, an ủi ngưồi yêu mà xót xa tận gan ruột
Bé xinh hãy đưa anh bồng,
Cho anh bế con dòng đừng ngượng.
Nưng con rồng, con phượng đừng buồn”
"Con nhỏ... con phượng” là chỉ con của cô gái vối người khác được anh yêu quý như con đẻ của mình. Câu thơ còn có ý nghĩa đề cao dòng giống của đứa trẻ để vui lòng mẹ nó. Động viên, an ủi đấy mà vẫn có gì xót xa đến tận gan ruột của chàng trai.
c. Không chỉ động viên, an ủi cô gái, chàng trai đã ước hẹn chờ đợi cô gái trong mọi thời gian, mọi tình huống.
- Thời gian luân chuyển "tháng năm lan nở; nước đỏ cá về” đến cả âm thanh quen thuộc "chim tăng ló hót gọi hè”. Tất cả gắn bó, gần gũi với cuộc sống con người. Bước đi của thòi gian còn khẳng định sự chờ đợi của chàng trai tính bằng mùa, bằng vụ và tăng lên tính bằng cả đời ngưòi. Rõ ràng tiễn dặn của chàng trai xoay quanh một chữ đợi.
- Chờ đợi là tình nghĩa thủy chung của chàng trai với cô gái. Tình yêu của họ là bất tử, song chờ đợi cũng có nghĩa là chấp nhận cuộc sông hiện tại chỉ còn hi vọng ở tương lai, thể hiện một cách sâu sắc nỗi đau đớn, sự bất lực trước tập tục, chấp nhận hôn nhân do cha mẹ định đoạt.
Lời tiễn dặn đầu chàng trai cảm nhận nỗi đau khổ tuyệt vọng của cô gái, cũng là nỗi đau khổ của chàng trai. Anh khẳng định tấm lòng thủy chung, động viên, an ủi cô gái. Ước hẹn chờ đợi cô gái trong mọi thời gian, mọi tình huống. Lời tiễn dặn sau thể hiện sự cảm thông sâu sắc, chia sẻ với cô bằng lời lẽ nhất mực yêu thương, thể hiện khát vọng giải phóng, khát vọng tự do được sống trong tình yêu.
2. Phân tích những câu thơ mô tả hành động, tâm trạng của cô gái trên đường về nhà chồng. Cách mô tả ây biêu lộ tình yêu của chàng trai đối với cô gái như thế nào?
Advertisements (Quảng cáo)
Hình ảnh cô gái không được trực tiếp miêu tả mà qua cảm nhận của chàng trai khi tiễn ngưòi yêu về nhà chồng:
- Chàng trai cảm nhận nỗi đau khổ tuyệt vọng của cô gái: "Vừa đi vừa ngoảnh lại. Vừa đi vừa ngoái trông...
Chàng trai như thấy được cô gái vẫn nuôi tiếc, chờ đợi, nuôi hi vọng với tâm trạng "chân bước xa lòng càng đau càng nhớ”. Cô buộc phải lấy người mình không yêu làm sao tránh khỏi nỗi buồn đau.
Cô "ngoảnh lại”, "ngoái trông”, "lòng càng đau càng nhớ’ vì nghĩ tới mốì tình lỡ hẹn của mình. Cô như muốn thu tất cả những kỉ niệm của mối tình ấy, những con đưòng lên nương, lối mòn xuống núi, đường qua suối... Tất cả vẫn còn đây là lòng người phải cách xa. Mỗi bước cô là nỗi đau ghìm xé:
"Chân bước xa lòng càng đau càng nhớ
Em tới rừng cà ngắt lá cà ngồi đợi
Tới rừng lá ngón ngóng trông”.
- Cử chỉ chò đợi, ngóng trông diễn tả tâm trạng đau khổ như cố bám víu lấy một cái gì. Mặt khác ớt cay, cà đắng và độc địa thay "lá ngón” gợi ra tâm trạng đầy cay đắng của cô gái và sự chờ đợi mà thôi. Đây cũng là tâm trạng đau khô của chàng trai khi tiễn cô gái về nhà chồng, cảnh đã thể hiện tình cảm của con người.
3. Phân tích những câu thơ, những chi tiết thể hiện thái độ, cử chỉ ân cần của chàng trai đối với cô gái trong những ngày còn lưu lại ở nhà chồng của cô.
- Chàng trai đã đưa cô gái đến tận nhà chồng, chứng kiến cảnh cô bị gia đình nhà chồng hành hạ:
"Em ngã lăn chiêng cạnh miệng cối lợn dũi
Em ngã lăn đùng liền bên máng lợn vầy
Ngã không kịp chống kịp gượng”.
Theo phong tục hồn nhiên và giàu nhân văn của người Thái nếu hai người yêu nhau mà không lấy được nhau họ sẽ thành anh em, bè bạn, gần thì thỉnh thoảng thăm nhau, xa xôi thì hằng năm có phiên chợ tìm về chợ gặp gỡ chia sẻ vui buồn cùng nhau. Chàng trai trong đoạn trích này (làm anh) theo cô gái về tận nhà chồng trong những ngày đầu, phải chứng kiến cảnh cô gái bị gia đình nhà chồng hành hạ.
- Anh cảm thông sâu sắc cô bằng lời lẽ và hành động chia sẻ hết mực yêu thương. Đây là lời chàng trai cùng với cái nhìn xót xa thương cảm. Người đọc hình dung ra cô gái áo lấm, đầu bù, tóc rối đau đớn vì bị đánh đập hành hạ. Đó là tình cảnh đáng thương, là tiếng kêu cứu về quyền sông của người phụ nữ, gợi bao nhiêu nỗi thương cảm xót xa. Những tiếng gọi tha thiết “dậy đi đậy đi em ơi!” cùng với cử chỉ ân cần “đầu bù anh chải cho, tóc rối anh búi hộ” cùng với sự chăm sóc “anh hun gióng giữa, làm ông thuốc này em uống khỏi đau. Đây là cử chỉ, lời nói và hành động của tình yêu thương. Lời nói đó còn ẩn chứa nỗi xót xa, đau đớn hơn cả nỗi đau mà cô gái phải chịu. Lời lẽ đó thấm nhuần tình cảm nhân đạo đốì với số phận ngưòi con gái và những phụ nữ Thái xưa.
- Lời tiễn dặn, cử chỉ ân cần của chàng trai thể hiện tình yêu nồng nàn mãnh liệt của anh.
4. Đoạn trích sử dụng rất nhiều câu thơ có dùng phép điệp (từ ngữ, hình ảnh, kiểu câu). Hãy tìm và nhận xét giá trị biểu cảm của những câu thơ đó.
HS chọn phân tích một số đoạn
- Đoạn thơ sử dụng điệp từ chết:
Về với người ta thương thưở cũ,
Chết ba năm hình còn treo đó;
Chết thành sông, vực nước uống mát lòng
Chết thành đất, mọc dây trầu xanh thắm,
Chết thành bèo, ta trôi nổi ao chung,
Chết thành muôi, ta múc xuống cùng bát
Chết thành hồn, chung một mái song song
Chàng trai khẳng định với cô gẩi sông chết cùng có nhau. Từ chết được lặp lại sáu lần là sáu lần anh khẳng định sự gắn bó, không thể sống xa nhau. Hãy sống cùng nhau đến lúc chết. Dẫu có phải chết, cũng chết cùng nhau. Thêm một lần ta bắt gặp tình yêu thuỷ chung, son sắt của những chàng trai, cô gái Thái. Đây là xã hội vạn ác với nhiều bất công vô lí đang đè nặng lên kiếp sống con người. Đồng tiền và sự giàu sang đã phá hoại hạnh phúc con người.
- Đoạn 2: Điệp từ, điệp ngữ - thể hiện khát vọng giải phóng được sông trong tình yêu
Yêu nhau, yêu trọn đời gỗ cứng,
Yên nhau, yêu trọn kiếp đến già
Ta yêu nhau tàn đời gió không rung, không chuyển,
Người xiêm xui, không ngoảnh không nghe
Hai tiếng yêu trọn đời, yêu trọn kiếp là sự khẳng định quyết tâm trước sau như một không gì có thể thay đổi. Gió không bao giờ ngừng. Song dẫu gió có thể ngừng (tàn đòi gió) thì tình yêu của chàng trai và cô gái cũng không bao giờ thay đổi. Đây cũng là khát vọng tự do, khát vọng được sống trong tình yêu. Khát vọng ấy như khắc vào gỗ, tạc vào đá, bền vững đến muôn đòi.
- Lời tiễn dặn đầu tập trung trong một chữ “đợi” thì lời tiễn dặn sau tập trung trong một chữ “cùng”, cả hai lòi tiễn dặn thể hiện sự phát triển tâm trạng thuỷ chung, ước hẹn, chờ đợi cùng nhau vươn lên khát vọng tự do, khát vọng tự do, khát vọng giải phóng. Lời tiễn dặn nghiêng về lời dặn dò mang sắc thái tình cảm nhưng đồng thời cũng bộc lộ tư tưởng tiến bộ. Đó là phơi bầy thực chất của xã hội phong kiến miền núi xưa. Một xã hội ngăn cấm toa chiết (toa: khóa; chiết; đập vỡ) tình cảm con người.
- Hình ảnh thơ đậm màu sắc thiên nhiên núi rừng diễn đạt tình cảm. Lốì diễn đạt đó chỉ có trong thơ văn các dân tộc thiểu số mang màu sắc thiên nhiên phong phú hùng vĩ, vừa mộc mạc vừa giàu chất thơ.
LUYỆN TẬP
Đề: Hãy tưởng tượng và kể lại cuộc đưa tiễn người yêu về nhà chồng của chàng trai (xưng tôi) trong đoạn trích Lời tiễn dặn (trích Tiễn dặn người yêu).
HS biết tưởng tượng một câu chuyện trên cơ sở những chi tiết và những cảm nhận của nhân vật từ một đoạn thơ.
- Bài viết kể với ngôi thứ nhất, chàng trai xưng tôi trong quá trình kể.
- Qua lời kể, cần làm nổi bật được tâm trạng đầu mâu thuẫn của chàng trai: nửa như buộc phải chấp nhận sự thật đau xót là cô gái đã có
chồng, nửa như muốn níu kéo tình yêu, kéo dài phút giây âu yếm bên nhau. Đồng thời thể hiện được quyết tâm giữ trọn tình yêu giữa chàng trai và cô gái.
- Kết hợp miêu tả và biểu cảm trong quá trình kể.